آقای دکتر آذری جهرمی، شاید فردا دیر باشد
رشد و کارآیی روز افزودن اینترنت به عنوان دریچه دنیای اطلاعات و ارتباطات و نقش موتورهای جستجوگر در دسترسی به این دنیا موجب شده است که ترتیب نتایج به ویژه در جستجوگر محبوب گوگل نقش مهمی در انتخاب افراد داشته باشد. یکی از منابعی که در همان ابتدا ظاهر می شود “دانشنامه ویکیپدیا” است. عوامل دیگری که جدا از قرار گرفتن در صدر، کاربر را به استفاده از ویکی پدیا تشویق می کند: نبود تبلیغات آزار دهنده، فراگیری نسبی مطالب و بار معنایی “دانشنامه” است که موجب ایجاد تصور صحت و صداقت در آن می شود. از این رو محتویات ویکیپدیا به شکل فزاینده ای مورد استفاده کاربران دنیای مجازی قرار گرفته و خواهد گرفت.
براساس آخرین آمار هم اکنون نزدیک به 600 هزار مقاله فارسی در ویکیپدیای فارسی وجود دارد که به طور متوسط 120 میلیون بار در ماه از تقریبا 15 میلیون دستگاه (رایانه/ گوشی همراه) منفرد به آنها مراجعه صورت می گیرد. این امر از آنجا اهمیت پیدا می کند که بدانیم لزوما مشارکت کنندگان در تدوین و نظارت و اصلاح این مقالات نه افراد متخصص در هر رشته بلکه داوطلبانی هستند که با هر سطحی از دانش، توانایی نگارش و شیوایی بیان و از آن مهم تر جهت گیری های سیاسی و فرهنگی در آن مشارکت دارند از این جهت خروجی و برون داد این دانشنامه بستگی مستقیمی به توانمندی و نیت و گرایش تدوین گران آن دارد.
ویکیپدیای فارسی یکی از چالش هایی است که کم توجهی مسئولان امر به حضور فعال در اینترنت (و به جای آن اتکای عمده به فیلتر کردن) و عدم سرمایه گذاری در آموزش و فرهنگ سازی موجب شده تا به جای حضور متوازن اقشار مختلف عملا بخش بزرگی از مطالب فرهنگی، سیاسی و تاریخی آن تبدیل به آوردگاه و محل عرض اندام زاویه دارها و معاندان نظام تبدیل شده و این افراد تمام تلاش خود را به کار گیرند تا با مستندسازی و بزرگ نمایی هر رخداد ممکن، روایت خود را مکتوب کرده و در معرض دید استفاده کنندگان قرار دهند. رادیو فردا، سایت های بی نام و نشان حقوق بشری، بی بی سی، دویچه وله و صدای آمریکا ترجیع بند بسیاری از مقالات سیاسی هستند که با اشاره به اخبار و تحلیل های آنها مستند سازی صورت گرفته و خواننده تصور می کند گردآوری ده ها و بلکه صدها منبع به معنی آن است که مطالب ارائه شده منطبق بر واقعیات هستند.
اگر چه بی طرفی یا به تعبیر دقیق تر خنثی بودن مقالات از اصول اولیه ویکیپدیا به شمار می رود اما قضاوت و تصمیم گیری در این مورد که چه چیزی بی طرفانه و چه منبعی معتبر به شمار می رود با رده های میانی (به اصطلاح گشت زنان و نگهبانان) و بعد مدیران است. این اشخاص با ابزارهایی که دارند می توانند در عمل دیدگاه های خودشان را به نام قوانین ویکیپدیا به کاربران عادی تحمیل کنند و به هیچ جا هم پاسخگو نباشند. از این رو هر گونه گرایش سیاسی خاص مشکل را دو چندان می کند.
کافی است نگاهی به یکی از مقالات پر و پیمان اخیر در مورد اعتراضات دی ماه بیاندازیم، این صفحه خلاصه ای از نگاه رسانه های معاند با نظام جمهوری اسلامی است که جزء به جزء با بزرگنمایی و نقل مطالب آنها و حتی استفاده از منابع مجعول و بی ارزش این گونه القا می کند که قیامی سراسری مبتنی بر نفرت از نظام در کشور شکل گرفته است. تجمعات ده بیست نفر منافقان در خارج از کشور را تبدیل به “تظاهرات مردم ایران در خارج” می کند و به صورت تقویم وار وقایع هر روز را از هر گوشه جمع آوری کرده تا تعداد منابع آن به حدود 340 مورد برسد، چه کسی است که ببیند مقاله ای 340 منبع دارد و در نگاه اول صحت مطالب آن تردیدی به خود راه دهد!
یکی از همین گشت زنان یا کنترل چی ها در جواب اعتراض به این که چرا جمعیت بسیار اندک ده بیست نفره (منافقین) در خارج کشور به عنوان “تظاهرات مردم ایران در خارج” تعبیر شده به صراحت می گوید: “اگر همه ۹۰ میلیون مردم به این وضع نظام ….. رای موافق داده باشند و فقط یک نفر معترض باشد آن یک نفر هم یکی از مردم است.” یعنی از نظر وی مردم فقط کسانی هستند که مخالف نظامند. آیا با چنین نگاهی می توان انتظار مطالبی دست کم خنثی یا بی طرف داشت؟ یا دیگری در توجیه حذف منابع داخلی می گوید: “درباره تمام مطالبی که از وبگاه‌هایی که نویسندگان آنها داخل ایران هستند سخت‌گیرم".
در اینجا دو نمونه شاهد دیگر آورده می شود، یکی مقاله ای است با عنوان “نقد قرآن". همانطور که می دانیم برای تفسیر و خوانش قرآن نه فقط احاطه کامل به صرف و نحو عربی و شان نزول آیات بلکه ظرایف بسیار دیگری لازم است به گونه ای که در هر عصری علمای انگشت شمار پس از عمری کسب دانش وارد این عرصه شده اند اما در این مقاله با ترجمه صوری و استفاده از منابع ضد اسلامی به خواننده جوان و کم اطلاع این گونه القا می کنند که در قرآن، معجزه پیامبر اسلام (ص) تناقض های بسیاری هست یا سخنانی آمده که جایی تایید نشده و … نکته جالب تر اینجاست که چنین مقاله ای از بین صدها زبان ویکیپدیا، در 9 زبان انتشار یافته که اکثر دو سه صفحه و با تمرکز بر کلیات هستند اما حجم مطالب در نسخه فارسی 23 صفحه است. نکته بسیار قابل تامل اینجاست که همین موضوع در زبان عربی با جمعیتی بسیار عظیم تر از فارسی زبانان و با توجه به عربی بودن زبان قرآن، صرفا در یک صفحه بیان شده آن هم نه به صورت تضاد انگاری آیات بلکه به شکل بیان شبهات کلیت قرآن اما در نسخه فارسی کاملا مشهود است که گردآورندگان آن به جای انگیزه فرضی افزودن برگی بر دانش، عقاید ضد اسلامی خود را در قالب دانشنامه و با این ابزار عرضه کرده اند.
از سوی دیگر شاهد مقالاتی هستیم که در آنها برخی مسائل خاص و نادر مثل آویختن اجسام به اندام های جنسی دیده می شود. مقاله مرتبط با این موضوع از حدود 300 زبان ویکیپدیا فقط در 13 زبان (شامل فارسی) ترجمه و نقل شده است، جالب اینجاست که در برخی از این زبانها مثل عربی بدون تصویر، در کره ای 2 تصویر و دو خط توضیح، اسپانیایی دو تصویر و در نسخه فارسی 26 تصویر مرتبط (مشابه نسخه انگلیسی) با مطالب مکفی دیده می شود. این در حالیست که یک دانشنامه یا منبع اطلاعاتی باید از یک سو با میزان نیاز و مراجعه کاربران رشد کند و از سوی دیگر در کنار بی طرفی، فرهنگ عمومی جامعه مخاطب خود را هم مورد نظر قرار دهد. برای مثال در بخش تنظیمات جستجوگر گوگل قسمتی برای حذف نتایج مرتبط با مسائل غیراخلاقی متناسب با کشور محل زندگی کاربر قرار دارد یا نرم افزارهای متعددی برای محدود کردن دسترسی کودکان به مطالب ناخواسته عرضه شده اند، اما جای تعجب دارد که چطور از بین میلیون ها صفحه اطلاعات، چنین مطالبی مورد توجه و ترجمه قرار گرفته، به تایید و تنفیذ مدیران رسیده است. این سهل انگاری یا نگاه عامدانه در انتخاب تصاویر در برخی دیگر مقالات هم دیده می شود، نمونه هایی که به راحتی امکان جایگزین کردن با عکس های بومی یا نزدیکتر به فرهنگ بومی را داشته اند.
در مجموع ویکیپدیای فارسی با بی توجهی در امر آموزش، تشویق و به کار گیری علاقه مندان، در بخش فرهنگی، سیاسی و تاریخی دیوار کجی را بالا می برد که با گذشتن هر روز زاویه آن بیشتر و اصلاح آن دشوارتر خواهد شد.
درست کردن برخی سایت های مشابه مثل ویکی شیعه، اگر چه تلاشی قابل تقدیر برای انتشار میراث شیعه در فضای مجازیست اما این دانشنامه منحصر به مسائل دینی است و از سوی دیگر به جز موارد خاصی که کلمه مورد جستجو در ویکیپدیای فارسی نباشد، جستجوگر گوگل به سراغ ویکی شیعه نخواهد رفت، کاربران هم وقتی که جواب را در همان ردیف های اول می گیرند، به طور معمول دلیلی ندارند که شروع به تفحص در صفحات بعدی کنند.
اگر چه فیلتر کردن این رسانه می توان دسترسی تدوین کنندگان و کاربران داخلی را سخت کند اما مخالفانی که از خارج در حال معماری ویکیپدیا هستند، دست بازتری خواهند یافت لذا راه عملی فراخوان و آموزش و پاسخگو کردن دست اندرکاران ویکیپدیای فارسی است، آموزش آنها در جهت آشنایی با حساسیت های فضای مجازی و درک مدیریت رسانه ای. از سوی دیگر تشویق عمومی به مشارکت در دانشنامه ای است که نقش مهمی در جستجوی اطلاعات در دنیای مجازی دارد و خواهد داشت. افزایش سواد رسانه ای و اینترنتی در مدارس از راهنمایی گرفته تا دبیرستان و بعد دانشگاه در قالب کارگاه و همایش و برنامه های ویژه در دنیای کنونی اهمیت فراوانی دارد.
در مجموع ما نباید اجازه دهیم بهای کمی که به فضای مجازی دادیم باعث واگذاری زمین به دیگران شود. یوتیوب، فیس بوک، تویتر، ویکیپدیا و دیگر شبکه های عمومی و مجازی بستری هستند که هر چه ما عقب نشینی کنیم یا کند عمل کنیم یا توسط فیلترینگ چشممان را روی آنها ببنیدم، به همان نسبت و با رشدی تصاعدی دیگران در آن نقش بازی خواهند کرد.
حمید مقیمی، گروه تعاملی الف
