آداب انتظار در عصر غیبت امام زمان چیست؟
در روایات فراوانی از پیامبر اکرم ـ صل الله علیه و آله ـ و سلمبه محبت و دوستی با اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و دشمنی با دشمنان ایشان تأکید شده و این، به همه زمان ها مربوط است؛ امّا در برخی روایات به صورت ویژه به دوستی با دوستان حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ و دشمنی با دشمنان آن حضرت سفارش شده است.
در آموزه های ارزنده معصومان علیهم السلام برای منتظران راستین حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آن چنان جایگاه و منزلتی برشمرده شده که به راستی جای شگفتی است [۲]؛ و این پرسش را پیش رو قرار میدهد که چگونه ممکن است چنین حالتی (انتظار) از چنین ارزشی والا برخوردار باشد.
بی گمان شخصیّت انسانها متأثر از رفتارهایی است که در زندگی انجام میدهند. این رفتارها، براساس آموزههای دینی، دارای اعتبار و ارزش متفاوتی خواهند بود. از نگاه آیات و روایات معصومان علیهم السلام برترین انسان ها، کسانی هستند که با رفتار خود، اسباب خوشنودی پروردگار جهانیان را فراهم میآورند.
در این نوشتار کوتاه، برآنیم بخشی از رفتارهای عصر انتظار را که موجب این همه عظمت میشود به اختصار بررسی کنیم.
وظایف انسانها در این دوران، به دو دسته تقسیم میشود؛
الف) وظایف عامّ
این وظایف، در سخنان معصومان علیهم السلام در شمار بایستههای عصر انتظار یاد شده است؛ امّا ویژة این دوران نیست و لازم است در همة زمانها انجام شود. شاید ذکر آنها در شمار وظایف دوران غیبت، به سبب تأکید بوده است. برخی از این وظایف بدین قرار است:
1. شناخت امام هر زمان
از وظایفی که در هر زمان، به ویژه در عصر غیبت برای پیروان آموزههای اسلامی مورد تأکید و سفارش واقع شده، تحصیل شناخت و معرفت دربارة امام آن زمان است.
امام صادق علیه السلام خطاب به فضیل فرمود: امام خود را بشناس که اگر امام خود را شناختی، دیر و زود شدن این امر، آسیبی به تو نخواهد رساند…. [۳]بی گمان، شناخت امام، از شناخت خداوند متعال جدا نیست، بلکه یکی از ابعاد آن است؛ چنان که در دعای شریف معرفت، به خداوند متعال عرض میکنیم.
اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَکَ لَمْ أَعْرِفْ حجّتکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حجّتکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حجّتکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی؛ [۴]خدایا! خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانی، پیامبرت را نمیشناسم. خدایا! رسول خود را به من بشناسان که اگر رسول خود را به من نشناسانی، حجّت تو را نمیشناسم. خدایا! حجّتت را به من بشناسان که اگر حجّت خود را به من نشناسانی، از دین خود گمراه میشوم.
از روایات معصومان علیهم السلام به روشنی استفاده میشود که در بندگی خدای متعال، همه فضیلتها و ارزشها به داشتن معرفت امام علیه السلام و ملتزم شدن به آن برمیگردد، به طوری که اگر کسی این اکسیر گرانقدر را در اختیار داشته باشد، از نگاه آن چه مطلوب خداوند متعال است، هیچ کمبودی ندارد.
2. پایداری بر حبّ اهل بیت علیهم السلام
یکی از وظایف مهم ما در هر عصر و زمان، محبت و دوستی با اهل بیت پیامبر ـ صل الله علیه و آله و سلم ـ به عنوان دوستان خداوند است. در دوران غیبت واپسین پیشوای معصوم، به سبب پنهان زیستی امام ممکن است عواملی انسان را از این وظیفة مهم دور سازد؛ از این رو در روایات، سفارش شده است که بر محبت به آن انوار مقدس، پایدار باشیم.
3. پرهیزگاری و رعایت تقوای الهی
پروای الهی در همه زمانها لازم و واجب است؛ اما در دوران غیبت، اهمیت بیشتری دارد، چون در این دوران، عوامل فراوانی دست به هم داده تا انسانها را به بیراهه کشانده، گمراه سازند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: همانا برای صاحب الامر غیبتی هست؛ پس بنده تقوای الهی پیشه نماید و به دین او چنگ زند. [۵]آن حضرت همچنین فرمود: هرکس شاد میشود از آن که از یاران قائم باشد، پس باید پرهیزگار بوده، به نیکوییهای اخلاقی عمل کند؛ در حالی که منتظر است. پس اگر از دنیا برود و پس از آن، قائم قیام نماید، پاداشی مانند آن کس که قائم را درک کند، خواهد داشت. پس کوشش کنید و منتظر باشید. گوارایتان بادای گروه مورد رحمت الهی واقع شده!. [۶]
4. پیروی از دستورهای امامان ـ علیهم السلام
از آن جا که تمام امامان علیهم السلام نور واحد هستند، دستورها و فرمودههای ایشان نیز یک هدف را دنبال میکند؛ بنابراین پیروی از هر کدام، پیروی از همة آن هاست و در زمانی که یکی از آنها در دسترس نیست، دستورهای دیگران چراغ راه هدایت است.
امام صادق علیه السلام در پاسخ کسی که گفت: «شنیده ایم که صاحب الامر غایب خواهد شد؛ پس چه کنیم؟» فرمود:
چنگ بزنید به آنچه [از پیشوایان قبل] در دستتان است، تا این که امر بر شما آشکار شود. [۷]۵. دستگیری از ضعیفان و فقیران
کمک به ضعفا و محرومان در همة زمانها کاری بس ارزشمند است و در دین اسلام به آن سفارش شده است؛ اما به سبب غیبت امام، در دوران غیبت ارزش بیشتری دارد.
امام باقر علیه السلام فرمود: … هر آینه قوی شما ضعیفتان را کمک کند و ثروتمندتان بر فقیرتان عطوفت ومهربانی نماید و فرد برای برادر دینی خود… خیرخواهی نماید. پس اگر شخص در این حال از دنیا رفت پیش از آن که قائم ظهور کند، شهید از دنیا رفته است…. [۸]البته این فقر گاهی فقر اقتصادی و گاهی فقر فرهنگی و معنوی است.
ب. وظایف ویژه.
اما وظایف خاص، وظایفی است که به نوعی با غیبت حضرت مهدی علیه السلام در ارتباط است.
۱. دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
در روایات فراوانی از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلمبه محبت و دوستی با اهل بیت علیهم السلام و دشمنی با دشمنان ایشان تأکید شده و این، به همه زمانها مربوط است؛ امّا در برخی روایات به صورت ویژه به دوستی با دوستان حضرت مهدی علیه السلام و دشمنی با دشمنان آن حضرت سفارش شده است.
امام باقر علیه السلام از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: خوشا بر احوال کسی که قائم اهل بیت مرا درک کرده و در غیبت و پیش از قیامش، پیرو او باشد؛ دوستانش را دوست بدارد و با دشمنانش دشمن باشد. چنین کسی، روز قیامت از رفقا و دوستان من و گرامیترین امت من خواهد بود [۹].
۲. صبر بر سختیهای دوران غیبت
امروزه کم نیستند افرادی که به دلیل هایی، باور به آن امام غایب و یاد آن حضرت را برنمی تابند. در این راه از هرگونه ایجاد مانع و اذیّت و آزار فرو نمیگذارند. از آن جا که یکی از آموزههای مهم دینی صبر بر مشکلات و مصیبتها است. لازم است در این دوران، بیش از هر زمان دیگر در برابر این مشکلات و مصیبتها شکیبایی داشته باشیم.
عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول گرامی اسلام صل الله علیه و آله و سلم فرمود: «پس از سپری شدن دوران شما، مردمی بر سر کار خواهند آمد که هر فرد آنان، پاداش پنجاه تن از شما را داراست.» عرض کردند: «ای رسول خدا! ما در جنگ بدر و احد و حنین در رکاب شما جنگیدیم و دربارة ما آیاتی از قرآن نازل شد.» فرمود: «اگر شما آن چه را آنها تحمّل کردند متحمّل شوید، از صبر و شکیبایی آنان برخوردار نخواهید بود». [۱۰]امام حسین بن علی علیهما السلام فرمود: … اما صبر کننده بر اذیّت و تکذیب در غیبت او، بسان مجاهدی است که با شمشیر در رکاب پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم با دشمنان مبارزه کند [۱۱].
۳. دعا برای فرج حضرت مهدی ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف
دعا و نیایش در فرهنگ اسلامی جایگاه والایی دارد. یکی از مصادیق دعا میتواند رفع گرفتاریهای همه انسانها باشد. در نگاه شیعه، این مهم تحقق نمییابد، مگر زمانی که واپسین ذخیره الهی از پس پرده غیبت بیرون آمده جهان را به نور خود روشن سازد؛ از این رو است که در برخی روایات سفارش شده است برای فرج و گشایش، دست به دعا برداریم.
آری؛ کسی که در انتظار آمدن مولای خود به سر میبرد، از خداوند تعجیل امر فرج او را درخواست خواهد کرد؛ به ویژه آن که بداند با فرج و ظهور او زمینه هدایت، رشد و کمال جامعه بشری به طور کامل فراهم میشود. در روایت است که خود آن حضرت در بخشی از توقیع شریف فرمود: وَاَکثِرُوا الدُّعاء بِتَعجیلِ الفَرَجِ؛ وبرای تعجیل فرج بسیار دعا کنید. [۱۲]البته هر کس میداند سفارش امام به دعا، فقط ادای کلمات و لقلقة زبان نیست ـ گرچه خواندن دعا هم ثواب مخصوصی دارد ـ بلکه منظور توجه قلبی دائم به معنا و مفهوم این دعا و توجه به این است که در دورة غیبت، امر دین و دینداری و اعتقاد صحیح به غیبت و امامت، کار دشواری است که فقط از آدم اهل یقین و با استقامت ساخته است. [۱۳]۴. آماده باش دائمی
از مهمترین وظایف در دوران غیبت، آمادگی دائمی و راستین است.
امام باقر علیه السلام ذیل آیة شریف اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُو؛ فرمود: اصْبِرُوا عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ صَابِرُوا عَدُوَّکُمْ وَ رَابِطُوا إِمَامَکُمْ المنتظر؛ [۱۴]بر انجام واجبات، شکیبایی کنید و در برابر دشمنان، یکدیگر را یاری نمایید و برای یاری پیشوای منتظَر، همواره آمادگی خود را حفظ کنید.
۵. بزرگداشت نام و یاد آن حضرت
یکی از مسئولیتهای شیعه درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این دوران، بزرگداشت نام و یاد آن حضرت است. این بزرگداشت، جلوههای فراوانی دارد. از تشکیل نشستهای دعا و نیایش گرفته تا اقدامهای فرهنگی و ترویجی و از تشکیل حلقههای بحث و گفتگو گرفته تا پژوهشهای بنیادین و سودمند، همه و همه میتواند در راستای اعتلا به این نام بزرگ باشد.
۶. پیروی و تبعیت از علمای راستین
یکی از وظایف دوران غیبت پیروی از علمای راستین یا نواب عام است که در دستورات پیشوایان الهی آمده است. امام زمان خود فرمودند: در آینده به راویان احادیث ما (عالمان دینی) مراجعه کنید، زیرا آنان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنها هستم. [۱۵]۷. حفظ پیوند با مقام ولایت
حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و تجدید دائمی عهد و پیمان یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد.
هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
امام باقر علیه السلام درباره ثابت قدمان بر امر ولایت فرموده است: زمانی بر مردم آید که امامشان غیبت کند. خوشا بر افرادی که آن زمان، بر امر ما ثابت بمانند. کمترین ثوابی که برای آنها خواهد بود، این است که باری تعالی به آنها ندا کرده و فرماید: «ای بندگان وای کنیزان من! به نهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید؛ پس به ثواب نیکوی خود شما را مژده میدهم و شما بندگان و کنیزان حقیقی من هستید. از شما میپذیرم و از شما در میگذرم و برای شما میبخشم و به واسطة شما باران بر بندگانم میبارم و بلا را از آنها بگردانم و اگر شما نبودید، بر آنها عذاب میفرستادم…. [۱۶]شکی نیست که امامان معصوم علیهم السلام سخنی از نزد خود نمیگویند و آنچه در این سخن بدان اشاره فرموده اند بر گرفته از علومی است که از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم و آن حضرت نیز از وحی الهی دریافت کرده است؛ بنابراین جای هیچ تردیدی باقی نخواهد ماند؛ بنابراین یکی از کارهایی که این پیوند را ناگسستنی میکند، تجدید عهد هر روزه با آن یار سفر کرده است. در این باره سفارش شده است در پگاه هر روز، زانوی ادب مقابل ساحت آن امام همام بر زمین نهاده، به دستور امام صادق علیه السلام این عهدنامه را نجوا کنیم. اگر کسی چهل صبح چنین کند، امید است از یاران آن حضرت باشد. دعایی که این گونه آغاز میشود:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلَایَ صَاحِبَ الزَّمَانِ عجل الله تعالی فرجه الشریف أَیْنَمَا کَانَ وَ حَیْثُمَا کَانَ مِنْ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا سَهْلِهَا وَ جَبَلِهَا عَنِّی وَ عَنْ وَالِدَیَّ وَ عَنْ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی التَّحِیَّةَ وَ السَّلَامَ عَدَدَ خَلْقِ اللَّهِ وَ زِنَةَ عَرْشِ اللَّهِ…؛ [۱۷]——————————————————————————–
[۲]. امام سجّاد علیه السلام در این باره فرمود: «مردم زمان غیبت آن امام که معتقد به امامت و منتظر ظهور او هستند، از مردم هر زمانی برترند؛ زیرا خداوند عقل و فهم و معرفتی به آنها داده که غیبت، نزد آنان به منزلة مشاهده است …»؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۹، ح ۲.
[۳]. شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۲.
[۴]. همان، ص ۳۴۲، باب فی الغیبة، ص ۳۳۵.
[۵]. همان، ص ۳۳۶؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۵۱.
[۶]. نعمانی، الغیبة، ص ۲۰۰.
[۷]. شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۵۹، ح ۵ و ۴.
[۸]. طبری آملی، محمد بن ابی القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ص ۱۱۳.
[۹]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۶، ح ۲.
[۱۰]. شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۵۶؛ الخرائج و الجرائح، ج ۳, ص ۱۱۴۹.
[۱۱]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۳؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج ۱، ص ۶۸، ح ۳۶.
[۱۲]. همان، ج ۲، ص ۴۸۳، ح ۴.
[۱۳]. سعادت پرور، علی، ظهور نور، ص ۱۰۳.
[۱۴]. نعمانی، الغیبة، ص ۱۹۹.
[۱۵]. طبرسی، احتجاج، ج ۲، ص ۴۶۹.
[۱۶]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۳۰، باب ۳۱، ح ۱۵.
[۱۷]. کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، ص ۵۵۰ نیز ر. ک: شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان.
[مجله شماره ۶: - مقالات]
