مدیرالنفیسه

 خدیجه رحمة الله علیها، رضوان الله علیها، لقبش در کتب سیره، سیره ابن هشام، ایشان شناخته شده بود؛ لقبش سیده قریش بود. آدم عادی نبود.

و شما عزیزان کتاب ورق بزنید بدون تعصب مذهبی، خدا را گواه می گیرم اگر از روی تعصب مذهبی عرض کنم؛ جناب خدیجه از حاتم طائی - البته حاتَم می گویم عذر می خواهم، صحیحش حاتِم است، اسم فاعل حاتم. اما سر زبان ما همینجور می گوییم حاتَم، من هم می گوییم حاتَم. و الا صحیحش حاتِم. می فرمایید حاتَم طائی، اینجور سر زبان ماست.

حاتَم طائی در همان عصر بود. دختر حاتم طائی آمد پیش پیغمبر. بعد جناب رسول الله فرمود: احترامش بکنید، این دختر حاتم است. احترام بگذارید، دختر حاتم طائی است.
اما عزیزان
بدون تعصب مذهبی:
« شهد الله اللطیف الخبیر»، به جان بی بی بیایید شما حساب برسید خدیجه از حاتم طائی بخشنده تر بود. سرمایه و زندگی اش هم خیلی سطح بالا، منتها حاتم طائی شهرت پیدا کرد پیش وجهه ی ایشان، و جناب خدیجه ، اما بخشندگی جناب خدیجه بیشتر و خانم مدبر سیده ی قریش، لقبش بود، زندگی دار، چیز دار، گله های شتر، خیلی … و همه ی اینها را فدای اسلام کرد.

آنچنانکه خداوند سبحان در قرآن به رخ پیغمبر می کشد که:« وَ وَجَدَک عائلاً فأغنی » تو چیزی نداشتی من به مال خدیجه تو را توانگر کردم. به مال خدیجه توانگر شده ، دارا شده زندگی دار شده، خدیجه سلام الله علیها .

و همانطور که از خود گذشتگی جناب خدیجه از خود نشان داد، خداوند که به پیغمبر اکرم حضرت فاطمه زهرا را به او داده، اولین فرزند رسول الله است، و فرمود: ای بندگان خدا، مسلمانها بدانید بشارت بدهم به شما اولین فرزند آن خانواده که دختر باشد، آن پدر، آن مادر، خوشحال باشند که روزگار خوش در پیش دارند. از اولین فرزند خانواده دختر باشد، پیغمبر به آنها بشارت داد به آنها. که خوش باش که عاقبت بخیر است تو را.
فرزند مبارک و قدم مبارکی در این نشئه، در این عرصه در محیط شما وارد شده و قدم به زمین نهاده، برای شما خیر است، مبارک است؛ میمون است؛ برکت است.

احترام گذاشت، وقتی دختر را خداوند از جناب خدیجه به پیغمبر اکرم داد، اسم مادر پیغمبر چه بود؟ سلام الله علیها چه بود؟ آمنه خانم، آمنه خانم رضوان الله علیها. اسم مادر خدیجه چه بود؟ فاطمه خانم؛ فاطمه. اسم مادر پیغمبر، آمنه .

اما جناب رسول الله به احترام آن بذل و بخشش و خود گذشتگی جناب خدیجه، فرزندش، دخترش را به اسم مادر خدیجه فاطمه نهاد، نه به اسم خودش آمنه. احترام گذاشت به او. بله. البته.

منبع: کانال اختصاصی نشر صوت و متن آثار حضرت علامه حسن زاده آملی

أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَ إِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُونَ ﴿نمل،۶۲﴾

یا [کیست] آن کس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت می‏ کند و گرفتاری را برطرف می‏ گرداند و شما را جانشینان این زمین قرار می‏ دهد آیا معبودی جز خدا هست؟ چه کم پند می ‏پذیرید.

این آیه به مواقع استجابت دعا اشاره می کند و در مقابل ادعای آنان که می خواهند دعا را جانشین عمل کنند و نیز ادعای آنان که منکر تاثیر دعا در همه حالات هستند، می ایستد. در حقیقت ما در میان مومنان به سه گروه برمی خوریم:

1. گروهی معتقدند که دعا تنها وسیله برای درمان همه مشکلات و باز کردن همه گره ها و به دست آوردن همه چیز است. اینان می گویند به جای کار کردن، آمادگی داشتن، زمینه چینی، جست و جو کردن، اندیشیدن، آموختن و معالجه کردن، باید به درگاه خدا دعا کرد، برای موفقیت در امتحان، پیروزی در جنگ، و معالجه بیماری ها و هر چیز دیگر.

اما اسلام این ادعا را رد می کند. زیرا اسلام تاکید می کند که خداوند برای هر چیزی اندازه و سببی قرار داده است و اگر انسان بخواهد به خیر و رستگاری و پیروزی دست یابد، باید کار کند و آمادگی کسب کند. داستان حدیث شریف درباره شتر مجروح و دعا کردن زنی که صاحب این شتر بود، معروف است. پیامبر به او فرمود تو باید مقداری قطران را نیز به دعایت بیفزایی، یعنی باید علاجی به کار ببندی و بعد از آن به درگاه خداوند دعا کنی.

پیامبر در زندگی خود اهل کار بود و در جنگیدن هم برنامه ریزی داشت و در هنگام بیماری خویش را معالجه می کرد. سیره همه پیامبران و اولیا و امامان نیز چنین بوده است، دعا کردن جانشین تلاش و کار نیست، بلکه انسان باید در کنار تلاش و کار کردن دعا کند.

2. گروهی دیگر چون سکولارها می گویند دعا کردن هیچ اثری ندارد و انسان باید تلاش و کار کند و آمادگی کسب کند و زمینه چینی کند، بدون آن که دعا خیچ اثری داشته باشد، بلکه کارها و موفقیت تنها به خود انسان باز می گردد. این سخن نیز در این آیه شریفه به صراحت رد شده است.

انسان مضطر، یعنی کسی که همه تلاشش را برای فراهم کردن اسباب و آماده کردن پیروزی و دفاع و درمان کرده است و بعد از این همه مضطر شده، یعنی نتوانسته به نتیجه برسد. نه به سبب کوتاهی، بلکه به علت ناتوانی و به بن بست رسیدن، این انسان اگر به درگاه خداوند دعا کند، خداوند او را اجابت می کند و آسیب را از او دور می کند.

3. گروه سوم، گروهی هستند که اعتدال دارند و با اصول صحیح قرآنی تربیت شده اند. این گروه همچنان که قرآن کریم می گوید، معتقدند که انسان باید تمام تلاشش را بکند و در کنار تلاش باید با خداوند مناجات کند تا گمان نکند که دعایش همه چیز است و نیز گمان نکند که همه چیز مرتبط با اوست تا طغیان کند و منحرف شود و مسبّب نقش را فراموش کند.

بعد از این مرحله اگر انسان همه تلاشش را کرد و مضطر شد، طبیعی است که به درگاه خدا دعا می کند و خداوند او را اجابت می کند و آسیب را از او دور می کند.

این آیات و آیات دیگری که پس از آن می آید به وضوح دلالت بر چنین تفکری دارد. در آیه بعد می خوانیم: أَمَّن یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَن یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَ إِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ ﴿۶۳﴾ یا آن کس که شما را در تاریکی های خشکی و دریا راه می‏نماید و آن کس که بادها[ی باران زا] را پیشاپیش رحمتش بشارتگر می‏فرستد آیا معبودی بجز خدا هست؟ ‏خدا برتر [و بزرگتر] است از آنچه [با او] شریک می‏ گردانند.

این آیه آفرینش و سبب ها و مسائل طبیعی را که خداوند متعال آفریده است بیان می کند. اینها اموری طبیعی و تکوینی هستند که خداوند متعال خلقشان کرده تا انسان ها از میان این اسباب نقش خود را بیافرینند و به درجه جانشینی خدا در زمین برسند.

قرآن این چنین بر تکیه کردن بر اسباب طبیعی و تلاش تاکید می کند و این که انسان مضطر نمی تواند به اسباب طبیعی تکیه کند، باید روی به سوی خداوند بیاورد تا پاسخش را بیاید و خداوند آسیب و ضرر را از او دور کند، این مبنایی میانه درباره دعاست.

یک مسئله باقی ماند و آن ارتباط میان اضطرار و این نکته است که خداوند فرد مضطری که او را می خواند به مقام جانشینی خود در زمین می رساند: وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ.

تفسیرهای ماه رمضان امام موسی صدر

در روایت داریم که اگر برادر مؤمنی پشت سر برادر مؤمنش برای او دعا کند، دعایش به سرعت مستجاب می‏ شود. یعنی این دعا از نظر تأثیر و سرعت در اجابت، سریع تر به اجابت می رسد تا او خودش برای خودش دعا کند. روایت از امام باقر (علیه السلام) است که حضرت فرمود: «أَسْرَعُ الدُّعَاءِ نُجْحاً لِلْإِجَابَةِ دُعَاءُ الْأَخِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ». سریع‏ ترین دعایی که موفق به اجابت می‏ شود، دعا برای برادر مؤمن در غیاب او است.

با زبانی دعا کن که هرگز معصیت نکرده ‏ای

در روایات داریم که با زبانی دعا کنید که با آن زبان معصیت نکرده‏اید. من از زبان شما معصیت نکرده‌ام؛ لذا اگر شما برای من دعا کنی، زودتر مستجاب می شود. ولی خودم ـ نعوذبالله ـ با زبانم معصیت کرده ‏ام. همین آلودگی زبانم به معصیت موجب می‌شود اجابت دعای من کند شود.

تاخیر در بروز آثار اجابت؛ نه در خودِ اجابت

البته این نکته را هم تذکر بدهم که در بحث تأخیر در اجابت، این‌طور نیست که دعاها مستجاب نشده باشد و خدا به آن‌ها جواب نداده باشد؛ بلکه همه این دعاها پذیرفته شده ‏اند. اما این سرعت و بُطئ در ظهور و بروز اثر است. بروز و ظهور اثر، دیر و زود دارد. وقتی من دعا کردم، خدا جوابم را داده و رویش را از من برنگردانده است؛ پس دعای من مستجاب شده و جواب گرفته‏ ام. مقبول هم شده است؛ یعنی خدا پذیرفته است و گفته چشم! آنچه می‌خواهی را به تو می‌دهم؛ اما در تأثیر، تأخیر افتاده است. بنابر این «تأخیر در تأثیر» یعنی «تأخیر در بروز و ظهور علائم اجابت» که این خودش یک بحث مستقلی است.

علت تاخیر در ظهور آثار اجابت دعا

گاهی هم در تأخیر، مصلحتی هست. چه بسا الآن در این موقع اگر چیزی را که از او درخواست کرده‌ام به من بدهد، به ضرر من می­ شود؛ لذا اجابت را به تأخیر می ‏اندازد. فرض کنید کسی از خدا پول می خواهد. خدا اگر همین الآن به او بدهد، نفْسش سرمست و چموش می شود و او را به تباهی می‏ کشاند. برای همین خدا می گذارد موقعی به تو پول می دهد که نَفْسَت چموش نشود. لذا دعایت مستجاب شده و خدا جواب تو را داده و درخواستت را هم پذیرفته و مقبول هم واقع شده است؛ اما بحث در سرعت و بُطئِ بروز و ظهور اثر اجابت دعا است.

درس های ماه رمضان آیت الله آقا مجتبی تهرانی