مدیرالنفیسه

توهم رؤیت هلال چیست؟

 گاه‌شماری قمری که به تقویم قمری هم معروف است، بر اساس حرکت ظاهری ماه در آسمان زمین تدوین شده است. تقویم قمری از دیرباز به‌عنوان گاه‌شماری محلی مورداستفاده قرار می‌گرفت، زیرا وضعیت نخستین هلال قابل‌مشاهده به موقعیت جغرافیایی ناظر روی زمین بستگی دارد و هیچ دو نقطه‌ای را نمی‌توان روی زمین پیدا کرد که همیشه وضعیت یکسانی ازنظر رؤیت‌پذیری هلال داشته باشند.

آغاز ماه قمری هم ملاک ساده‌ای دارد: اگر نخستین هلال باریک ماه پس از غروب آفتاب دیده شود، فردا اولین روز از ماه قمری جدید است. البته در سال‌های اخیر، برخی کشورهای اسلامی معیارهایی متفاوت از رؤیت هلال با چسم غیرمسلح را برای آغاز ماه قمری تعریف کرده‌اند و به همین دلیل، اختلاف‌هایی به‌جز موقعیت جغرافیایی نیز در آغاز ماه‌های قمری تأثیر می‌گذارد.

در دین اسلام نیز برخی اعمال و احکام بر اساس تقویم قمری بنا شده است؛ اما تعریف تقویم قمری در شرع با تعریف نجومی آن تفاوت دارد و این «تقویم قمری شرعی» نیز همانند اوقات شرعی، بر اساس ملاک‌هایی تنظیم می‌شود که مراجع تقلید تعیین می‌کنند. در کشور ما مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مسؤولیت استخراج تقویم هجری قمری و اوقات شرعی را بر عهده دارد و این کار را بر اساس نظرات فقهی رهبر انقلاب، انجام می‌دهد.

اشتباه در استهلال

قرن‌ها است که در برخی ماه‌های قمری خاص مانند شعبان و رمضان، عموم مردم در آخرین غروب روز ۲۸ام یا ۲۹ام ماه قمری به استهلال می‌پردازند. آن‌ها پس از غروب آفتاب، افق غربی را به امید یافتن هلال باریک ماه نو جست‌وجو می‌کنند. بعضی وقت‌ها هلال ماه آن‌قدرها باریک نیست و به‌سادگی دیده می‌شود؛ اما در مورد هلال‌های جوان و بحرانی که حدود ۱۶ ساعت یا کمتر از عمرشان می‌گذرد، (عمر هلال به زمانی گفته می‌شود که از مقارنه ماه و خورشید می‌گذرد.

مقارنه زمانی است که فاصله مرکز ماه و مرکز خورشید از یکدیگر به حداقل یا صفر می‌رسد) اوضاع به این سادگی نیست. برخی از این هلال‌ها به‌قدری نازکند که با چشم غیرمسلح قابل‌تشخیص نیستند و فقط به کمک ابزار اپتیکی (دوربین دوچشمی یا تلسکوپ) می‌توان آن‌ها را دید. در چنین شرایطی، اشتباه‌هایی در استهلال اتفاق می‌افتد که هرازگاهی به اعلام اشتباه آغاز ماه قمری در برخی کشورهای اسلامی منجر می‌شود.

تجربه رصدگران نشان داده است که خیلی از مردم ممکن است ابرهای نازک، رد هواپیما یا پدیده طبیعی دیگری را با هلال ماه اشتباه بگیرند. بعضی وقت‌ها مژه‌ای جلوی چشم فرد قرار می‌گیرد و او به‌اشتباه، آن را به هلال تعبیر می‌کند. کارشناسان خبره‌ای که در ستاد استهلال دفتر رهبری مستقر هستند، گزارش‌های فراوانی از این نوع دریافت کرده‌اند که اشتباه بودن آن‌ها با پرس‌وجو در مورد وضعیت هلال، اوضاع جوی و مقایسه با تجربیات نجومی آشکار شده است.

 توهم رؤیت

اما نوع دیگری از اشتباه وجود دارد که منجمان به آن «توهم رؤیت» می‌گویند و این، زمانی رخ می‌دهد که ماه در آسمان نیست ولی فرد تصور می‌کند که هلال ماه را می‌بیند. در یکی از معروف‌ترین آزمایش‌ها، یکی از رکوردداران رؤیت هلال چند نفر از افراد مدعی را در شب نیمه ماه قمری، به استهلال برد؛ آن‌ها ادعا کردند هلال را در افق غربی می‌بینند؛ بعد که به سمت مخالف برگشتند و طلوع ماه بدر را در افق شرقی دیدند، متوجه شدند که دچار «توهم رؤیت» شده‌اند.

توهم رؤیت، خطایی است که به ویژگی‌های ذهن انسان برمی‌گردد، بدین‌شکل که ذهن بعضی‌وقت‌ها که انتظار دیدن چیزی را داریم، تصویری از آن را مجسم می‌کند. این خطای شناختی فقط منحصر به استهلال نیست و می‌تواند برای همه، حتی رصدگران باتجربه هم پیش بیاید.

رصدگران وقتی تصور می‌کنند هلال را می‌بینند، چند کار انجام می‌دهند تا از واقعی بودن آن مطمئن شوند؛ مثلاً چند بار چشمان خود را باز و بسته می‌کنند، اگر هلال ناپدید شد، به‌احتمال‌زیاد توهم بوده است. در روشی دیگر، موقعیت هلال را در آسمان با عارضه‌ای روی افق نشان می‌کنند و دوباره جایی را که هلال در آن دیده شده بود، هدف می‌گیرند. اگر هلال دوباره دیده شد، به‌احتمال‌زیاد واقعی است؛ یا از دیگر همراهان خود می‌خواهند که تصویر را ببینند و مطمئن شوند که هلال، واقعی است.

تجربه نشان داده که توهم رؤیت تقریباً برای ۱۵ درصد از افرادی که به استهلال اقدام می‌کنند، پیش می‌آید؛ به همین دلیل است که کارشناسان ستاد استهلال که رصدگران باتجربه نیز در جمعشان حضور دارند، پرسش‌های سخت‌گیرانه فراوانی را از گزارش‌دهندگان مطرح می‌کنند تا هر نوع اشتباه احتمالی در رؤیت هلال را آشکار کنند.

نکته‌ای در مورد ماه‌های ۲۹ یا ۳۰ روزه

منجمان قرن‌ها است که طول دقیق ماه قمری را ۲۹٫۵۳ شبانه‌روز اندازه گرفته‌اند و آن را دوره هلالی ماه نامیده‌اند. طبق تعریف، دوره هلالی عبارت است از فاصله زمانی بین دو هلال یکسان ماه (مثلاً ماه نو، ماه تربیع یا ماه کامل)؛ اما دوره هلالی، عدد صحیحی نیست و نمی‌توان از آن برای تقویم‌های سالانه و فعالیت‌های روزمره استفاده کرد؛ به همین جهت ماه‌های قمری یا ۲۹ روزه خواهند بود یا ۳۰ روزه.

ازآنجایی‌که میانگین طول ماه‌های قمری اندکی بیش از ۲۹٫۵ روز طول می‌کشد، پس تعداد ماه‌های ۳۰ روزه هم کمی بیشتر از ماه‌های ۲۹ روزه است. محاسبات نشان می‌دهد که حداکثر ۴ ماه متوالی می‌توانند ۳۰ روزه یا حداکثر ۳ ماه متوالی می‌توانند ۲۹ روزه باشند. بدیهی است که هیچ ماه قمری ازنظر نجومی، تفاوت خاصی با ماه دیگر ندارد.

ذوالفقار دانشی